Lærarbehov og utdanningskapasitet

I skoleåret 2013–14 var det 57.600 lærarårsverk i grunnskolen, av desse var kring 37.000 dekt av 52.000 personar med allmennlærarutdanning. (Dei har i gjennomsnitt 71 prosent stilling.) Resten av lærarårsverka var dekt av førskolelærarar, faglærarar og adjunktar og lektorar med fagutdanning frå universitet og høgskolar og praktisk-pedagogisk utdanning. Desse underviste på ungdomssteget og i enkelte fag på barnesteget. Førskolelærarane underviste på barnesteget.

I dag er over halvparten av dei 52.000 allmennlærarane i grunnskolen passert 50 år, og dei går i gjennomsnitt av ved 63 års alder. Opp mot 2000 allmennlærarar vil årleg gå av med pensjon dei næraste 10–15 åra. Det representerer opp mot
1400 årsverk årleg, for ein stor del på barnesteget.

Kostnaden per elev i grunnskolen var i 2013 102.000 kroner i gjennomsnitt. Kostnadene ligg godt over gjennomsnittet i OECD-landa og nabolanda i Norden. Fleire lærarar per elev og færre undervisningstimar per lærar er hovudgrunnen til dei høgare kostnadene her i landet.

Vurdering av lærarbehov og utdanningskapasitet

Det har i lang tid vore interesse for å følgje med og søke å tilpasse utdanningskapasiteten i lærarutdanninga i forhold til behovet for lærarar i grunnskolen. Det har vore rimeleg greitt å lage prognosar ut frå bestemte og alternative føresetnader, men det har ofte vist seg at føresetnadene endrar seg i løpet av kort tid. Endringane i føresetnader fører som oftast med seg auka behov for lærarar. Seinaste bidrag er styrking av barnesteget.

«Den store avgangen av lærarar dei næraste åra vil føre til problem med rekrutteringa av grunnskolelærarar med kvalifikasjonar for å arbeide på barnesteget.»

Den politiske interessa for grunnskolen og verksemda der fører med seg at det er tilsvarande interesse for lærarutdanninga. For å følgje med utviklinga i behovet for lærarar blir det laga rapportar i Utdanningsdirektoratet. Statistisk sentralbyrå har utarbeidd ein modell, Lærarmod, for å følgje utviklinga.

Som det går fram av ein artikkel i Utdanning nr. 17/2015 «Tolk tallene forsiktig», er det slik at ein kan endre på føresetnadene og få endringar i prognosane. Systemet med prognosar kan vere vel og bra, men endringar kan lett få sterkare fokus enn dei fortener, særleg når det er fokus på situasjonen 20 år fram i tid. Eit fokus fem til ti år fram i tida burde vore meir aktuelt. Det er ikkje lett å skaffe seg grundig innsyn i prognosane og resultata. Dei fleste vil nøye seg med dei sluttvurderingane som blir gjort og stole på dei.

Det kan også vere tenleg med ei enklare vurdering der ein søkjer å følgje opp faktiske tal, og så prøve å vurdere behovet for å rekruttere nye lærarar dei næraste 5–10 åra.

Med dagens utdanningskapasitet blir det utdanna om lag 2000 grunnskolelærarar årleg, om lag halvparten av desse for 1.–7. årssteg. Ein kan rekne med at om lag 75 prosent tar arbeid i grunnskolen. Tilgangen av lærarar til barnesteget vil bli ca. 750 årleg. Den fireårige grunnskolelærarutdanninga for 5.–10. årssteg vil ha om lag tilsvarande kapasitet. For ungdomssteget vil det også vere tilgang på faglærarar og lærarar med ulik fagbakgrunn og praktisk-pedagogisk utdanning.

Utfordringar framover

Kravet om 30 studiepoeng i norsk, matematikk og engelsk for å undervise på barnesteget vil vere problematisk, særleg kravet om engelsk, som mange ikkje har teke i grunnutdanninga si. 30 studiepoeng i matematikk i allmennlærarutdanninga for alle blei innført på 1990-talet etter at utdanninga var utvida til fire år. Mange lærarar som er utdanna før denne tid, har ikkje formell utdanning med dette omfanget.

Vi vil tru at den store avgangen av lærarar dei næraste åra vil føre til problem med rekrutteringa av grunnskolelærarar med kvalifikasjonar for å arbeide på barnesteget. Styrkingstiltak på barnesteget vil på landsbasis for ein ekstra undervisningstime krevje minst 800 nye årsverk. For dei høgare årsstega vil det vere ei breiare rekruttering. Dette kan lett føre til ein situasjon der ein på barnesteget i større grad vil måtte tilsette faglærarar i enkelte fag. Vi trur ikkje det vil vere tenleg å redusere klasselærarordninga på dette nivået.

Med dei nye krava til utdanning med omfang på 60 og 30 studiepoeng for å undervise i fag på ungdomssteget kan det bli ein konsekvens at lærarar som ikkje har slik fordjuping, vel å gå frå ungdomssteget til barnesteget i staden for å ta tilleggsutdanning. Om dei vil søke seg til andre skolar, må dei eventuelt søke seg til barnesteget, endå om dei har mange års erfaring med arbeid på ungdomssteget.

Opplegget for ei femårig grunnskolelærarutdanning og fagkrava for å undervise i ein del sentrale fag vil vere styrkingstiltak i lærarutdanninga og på lang sikt for grunnskolen. Vi er likevel sterkt i tvil om konsekvensane av ei obligatorisk 5-årig utdanning på masternivå og absolutte fagkrav for å undervise i ein del fag vil vere tenlege for grunnskolen. Med ei 5-årig utdanning må ein rekne med at det blir redusert utdanningskapasitet.

Vi har i Norge ein desentralisert skolestruktur med mange små skolar og lærarmiljø, der ein kan ha problem med å rekruttere dei lærarane ein ønskjer, og der ein skal sette saman eit lærarkollegium som dekkjer ein timeplan som er fastlagd i ein nasjonal læreplan. Det er tvilsamt om det gir god rekruttering til skolen om ein har ein situasjon der mange vel røynde lærarar formelt ikkje er kvalifiserte for undervisning.

• Åsulv Frøysnes er tidlegare høgskoledirektør
• Sigmund Sunnanå er tidlegare utdanningsdirektør
• Per Østerud er tidlegare rektor

Innlegget har tidlegare stått i Khrono, nettavis for Høgskolen i Oslo og Akershus, 19. januar 2016.