Underviser med usynleg dommar i hjørnet

To jegerar og ein statistikar er på jakt. Brått ser dei ein elg, og den fyrste jegeren legg an geværet, skyt, og bommar. Kula treff ein stubbe tre meter til venstre for elgen. I mellomtida har den andre jegeren rukke å få opp rifla si og fyrer av. Han bommar og treff ein stein tre meter bak elgen. “Vi traff!” ropar statistikaren.

Over tjue år har eg undervist fleire hundre elevar, og sjølv om ikkje alle har gjort like sterkt inntrykk, har eg endå til gode å møte gjennomsnittseleven. Det eg har møtt, er eit mangfald av individ, alle med si historie, sine særtrekk og sine interesser. Korleis handterer vi dette mangfaldet og gjev det den plassen det fortener? Vi har nyleg fått eit utkast til ny Generell del av læreplanen, døypt om til "Overordnet del av læreplanen". I denne er elevmedvirkning og demokrati tatt vare på til ei viss grad. Etter mi meining kunne den vore mykje sterkare, og ikkje berre slå fast at demokratiet skal vere ein del av kvardagen og noko som elevane skal lære om. Teksten maktar ikkje å oppildne meg på mangfaldet og demokratiet sine vegne. Der må noko gjerast. Demokratiet er sjølve garantien for at mangfaldet får det livsvilkår det skal ha.

Hannah Arendt skreiv (lausleg omsett og omskrive) at demokratiet si oppgåve ikkje er å kontrollere eller utlikne mangfald, men at mangfald rett og slett er demokratiet sin livsnerve. Det å vere eit politisk menneske er å handtere mangfald, orientere seg i det, hevde seg i det og bli ein del av det. Demokrati er ei sosial livshaldning, og demokratiet sine grenser er språket og kommunikasjonen sine grenser. Når språket tek slutt, tek valden, instinkta og sjølvopphaldet til.

Når eg har undervist om inuittar, har eg alltid sett for meg ein lyttande inuitt bakarst i klasserommet. Når eg har undervist om Palestina er det ein palestinar som sit der. Og so bort etter. Det har vore sunt for meg som formidlar å ha denne usynlege dommaren over takt og tone sitjande i hjørnet. Usynlege venar som har vore diskrete garantistar for ein respektfull undervisning og ei skikkeleg framstilling.

Eg har undervist i det som vi i dag so flott kallar “det fleirkulturelle klasserommet”. I ei klasse hadde eg på eit tidspunkt ungdomar fødd i 11 ulike nasjonar. Det kan ein gjerne definere som ei utfordring. Ein kan og definere det som ein demokratisk og historisk ressurs utan sidestykke. Ei verd i miniatyr. Det globale fellesskap konsentrert til ei klasselister på 27 par auge fulle av håp om ei god framtid. Særleg dei som med sjølvsyn hadde sett kva vaksne kan gjere for å øydeleggje håpet. I seg bar mange av dei målestokkar som vinterkvite vestlendingar frå møblerte heimar hadde og har mykje å lære av.

Desse ungdommane representerer mangfaldet og det er vårt ansvar å føye dei inn i demokratiet, møte dei som likemenn og gjennom god og relevant undervisning gjere det vi kan for å hjelpe dei til å bli fullverdige medborgarar. Vi kan velje dei vekk, men då vel vi og vekk vår eigen humanitet. Byggjer vi eit “vi” som er for snevert, lagar vi frontar som på kort og lang sikt vil skade både oss sjølv og “dei andre”.

Sigmund Kvaløy Setreng åtvara i si tid om monokultur i landbruket. Han brukte og monokultur som ein dekkjande metafor for måten vi organiserer oss som menneske på mange livsområde, til dømes når vi gjer vald på eigenart gjennom å utsette alle for same typar kontroll.

“Reduserer vi naturlig mangfald, blir resultatet uventede reaksjoner, og vi svarer med å bytte ut kompleksitet med stadig mer komplikasjonspregede kontrollmekanismer. Et enkelt eksempel: Skaper vi monokulturelle åkrer, som for eksempel enorme maisfelt, reagerer naturen med “skadedyr”, virus, bakterier, soppsykdommer etc. Som respons prøver vi å kontrollere naturen: kunstgjødsel, giftsprøyting, plante”foredling”, genmanipulering, kunstig vanning etc.

Når naturen svarer igjen, med “uforutsette konsekvenser” og “bieffekter”, må kontrollsystemene vokse i omfang, makt og komplikasjon. Sigmund beskriver hvordan systemene blir tyngre og tregere, forskningen produserer flere og flere spesialister uten overblikk, byråkratiet brer seg ut, og stadig sterkere lut må til for å oppnå stadig mer usikre effekter.

Friske deler trekkes inn i et sykt system, med resultatet at krisepregete komplikasjoner mer og mer erstatter den kompleksitet som gir livsstyrke.” (Fra “Elvetid”, s. 17)

Då den italienske fascismen tok form, var det med “fasces” som symbol, eit knippe av tynne og like lange kvister, men ei øks plassert i midten. Trusselen om vald og kravet om einsretting var heilt bærende element i denne symbolikken.

Den monokulturelle pedagogikken vi har i skolen kan sjølvsagt ikkje sidestilles med fascisme. Likevel er det eit tankekross at styring har blitt viktigare enn faginnhald, og at alle elevane skal verte målt etter same lest, etter å ha blitt styrt med dei same kompetansemåla i den same undervisninga. Kvar går smertegrensa? Når tek slutt pedagogikken og politiet tek over?

Det fleirkulturelle samfunnet er ein demokratiet sin verkstad. Det er ikkje usynlege eskimoar, afrikanarar, persarar eller indianarar som er garantistar for eit levande demokrati og ei respektfull og vesentleg undervisning her. Det er borgarar som er like irakiske som norske, like norske som somaliske og alle er hundre prosent menneske. Dei lærer meg meir om verda enn eg lærar dei, og samvirket vi har i klasserommet er eit samvirke der vi kjenner både på kva som skil og kva som samlar oss. Det gjer noko eige med undervisninga. Blikket må hevast, ein kan ikkje gå i sjølvtilfredse kulturelle ringar på autopilot.

Denne samansette elevgruppa fortener å bli behandla som den ressursen dei er, og den doble identiteten dei har, gjer dei ikkje til mindre, men til større menneske. Som demokratisk verkstad og mikrokosmos har storsamfunnet mykje å lære. Barn og unge knyter dagleg band på tvers av dei grensene vi som vaksne er rimeleg opptatt av å teikne opp.

Når ungdom går tom for språk og fell ut av våre vaksne normsystem, er det eit logisk svar på monokulturen dei vert utsett for, i ein skule der vi vert styrt av statistikarar på jakt, som styrer etter snittverdiar og trur dei treff snitteleven. Om vi verkeleg vil ha desse med på lasset, må vi anerkjenne og bruke mangfaldet på nye måtar. Inn til det skjer, kan vi ikkje kalle skulen ein demokratisk institusjon.