Ein byråkrat skal i det lengste unngå å
ytre seg offentleg. Slik skal og må det vere. Som borgar og tidlegare
barnehagebyråkrat vonar eg derimot at eg kan tillate meg nokre ord. Alle fakta
i denne kronikken er frå offentlege dokument, vurderingane står eg sjølv for.
Kva er det med barnehagane? Ingen
andre område i Kommune-Noreg framstår som meir prega av mistru og politisk
krangel. Det offentlege ordskiftet er som oftast hardt, einsidig og djupt
uforsonleg. Begge sider avskriv reelle bekymringar og argument hos
motparten som rein ideologi.
Og, som i dei fleste saker når vaksne
ikkje maktar å einast: Det går verst utover barna.
Framfor alt kranglar dei vaksne om kor
mykje styring det offentlege skal ha over private barnehagar. Eit godt døme er
høyringsrunden tidlegare i år om endringar i barnehagelova. Ein sektor på veg
inn i ei stadig større krise hadde nok håpa på ein diskusjon om korleis ein
best oppdaterer lovverket for å motverke denne utviklinga. I staden forfall
ordskiftet som vanleg til ein konkurranse om å syne kven som var mest for og
mest imot private barnehagar.
Bakgrunn for dagens krangel
For å forstå dagens situasjon, må ein
spole litt tilbake i tid. Dagens kranglar stammar i hovudsak frå ein blind flekk
i det som elles er ei solskinshistorie. Barnehageforliket i 2003 gav ein stor
og etterspurt auke i talet på barnehageplassar. Samstundes gjekk kvaliteten opp
og plassprisen ned. Med rette har forliket vore omtalt som den viktigaste
velferdsreforma i dette hundreåret. Det var eit solid stykke tverrpolitisk
arbeid, godt tilpassa sitt formål og si tid. Og så lenge marknaden var i vekst,
klaga ingen.
No har dette definitivt endra seg. Særleg to
område har i fleire år hatt ei eintydig negativ utvikling. Til dels heng dei i
hop, men dei har og ulik problematikk som ikkje må blandast saman. Talande nok
var det også på desse områda det vart høgast temperatur i høyringsrunden i
vinter. Dette handlar om økonomi og, ikkje minst, demografi. Kunnskapsdepartementet
har her lagt opp til to store endringar.
Kva gjeld økonomi lyd departementet sitt
forslag at kvar kommune skal lage eiga forskrift som regulerer tilskota
til dei private barnehagane i kommunen. Tanken er at kommunane kjenner dei
lokale forholda best og kan tilpasse kartet til det lokale terrenget.
Forslaget er møtt med motstand, både frå
kommunane og den største interesseorganisasjonen på privat side, PBL. Begge
fryktar at departementet i staden for å løyse ein gamal knute no berre sleng
den midt i fanget deira. Kommunane og PBL har allereie vore i eit utal
rettssaker om dagens tilskotsordning, og utan gode føringar og tydeleg rettsleg
grunnlag blir dette fort advokatmat i årevis.
Det andre området er demografi, som etter
mi meining er den viktigaste drivaren bak den negative utviklinga i sektoren. Her
tenkjer eg ikkje berre på den økonomiske nedgangen, men også utviklinga i det
offentlege ordskiftet. Dei siste åra har dei politiske frontane skjerpa seg
markant.
– Demografien er ein gamechanger
Den demografiske utviklinga er ein gamechanger,
som har skjedd på relativt kort tid. I takt med stadig lågare fødselstal har Barnehage-Noreg mista over 20.000 barn sidan toppåret 2013 (SSB), ein nedgang
på sju prosent. Nedgangen skjer til tross for utvidingar av retten på plass og
ein klar auke i andelen barn som går i barnehage. Dette er ei enorm endring for
ein sektor der regelverket er bygd for vekst.
Naturleg nok merkast dette godt i
barnehagane. Både kommunale og private verksemder blør no plassar, og dermed
også pengar. Mange barnehagar er dei siste åra lagt ned, uavhengig av eigarform
og om dei er gode og lokalt ettertrakta. Særleg utsett er kommunale barnehagar
i kommunar med stor overkapasitet og dei minste og minst ressurssterke private
barnehagane. I dag er både det offentlege «systemet» og den private «marknaden»
innretta slik at desse blir mest skadelidande.
For å prøve å bøte på dette har departementet
foreslått at kommunane kan lage eiga forskrift for å styre nedgangen
noko meir kontrollert. Forslaget inneber at kommunar skal kunne pålegge også dei
private barnehagane å redusere talet på plassar i område med lokal overkapasitet
(men maksimalt ein gong kvart 10. år). I dag kan kommunar berre pålegge
kommunale barnehagar å ta ned kapasitet.
Reaksjonane frå privat side har ikkje latt
vente på seg. Her har særleg PBL mobilisert kraftig sidan Storberget-utvalet
tok til orde for ein slik type endring i 2021. Mot slutten av høyringsrunden
var det talande nok ikkje forslaget om økonomisk forskrift som skapte høgast
temperatur i det nasjonale ordskiftet. Mest motstand vekte forslaget om korleis
best handtere dei demografiske endringane.
To argument vart særleg trekt fram:
Forslaget hindrar frie barnehageval for foreldre, og tomme plassar i private
barnehagar kostar ikkje kommunane noko. Frå Stortinget sin talarstol 31. januar
hevda motstandarane at ein «unison» sektor var imot forslaget, og at årets
opptak kan bli det siste med fritt barnehageval.
Tomme kommunale plassar = auka tilskot til private
Med «unison» kan ein her berre meine privat
side, og som vanleg tok argumenta berre for seg halve sektoren. Det er isolert
sett riktig at tomme private plassar ikkje kostar det offentlege noko. Men da
overser ein den andre sida av saka, nemleg at tomme kommunale plassar ikkje
berre er kostbare for skattebetalarane, dei gir også auka tilskot til alle
private barnehagar.
Dette høyrast kanskje rart ut, men følgjer
av dagens regelverk. Tilskot til private barnehagar reknast ut frå kor mykje
kommunale barnehagar brukar i snitt pr. barn. Når krava til bemanning og
pedagogar er som dei er, kostar dermed tomme kommunale plassar kommunane
dobbelt: først i ekstra utgifter i dei kommunale barnehagane, deretter som
ekstra tilskot til alle private barnehagar i kommunen.
Kommunane kan i dag velje å setje hardt
mot hardt og ikkje redusere plasser på kommunal side. Det gir «fritt»
barnehageval for foreldre, men også overkapasitet og meir uføreseielege rammar
for alle barnehagane i kommunen (private og kommunale). I tillegg er det dårleg
kommuneøkonomi. Dette kan vere ein farbar veg for kommunar som er mindre opptatt
av god ressursbruk eller har fri tilgang på pengar, plassar og personale.
Alle andre kommunar vurderer kvart år
kapasiteten i dei kommunale barnehagane. I årevis er det tatt ned kapasitet i
takt med lokal behovsnedgang. (Dette bidreg også til å skjerme private
barnehagar frå nedgangen.) Utifrå premissane i det nasjonale ordskiftet har ein
altså ikkje hatt frie barnehageval sidan den første kommunen tok den
demografiske utviklinga inn over seg og reduserte kapasitet på kommunal side.
Dette verkar å gå mange debattantar hus
forbi, som meiner at forslaget truar foreldre sin valfridom. Enkelte påstår til
og med at det er heile poenget med forslaget. Til dømes skriv PBL i sitt høyringssvar at det er «vanskelig å se noen
annen hensikt med lovparagrafen enn nettopp å kunne styre barn bort fra
barnehager som foreldrene foretrekker» (s. 30). Det
same vart også hevda i Stortinget.
Det er her verd å merke seg at forslaget
faktisk opnar for at ein kan leggje søkartal og lokale behov til grunn for
tilpassing av lokal kapasitet, i motsetnad til i dag. Forslaget har utan tvil problematiske
sider, men foreldre sin valfridom og negativ diskriminering av privat sektor er
ikkje blant dei.
Steile frontar
Også utanfor det nasjonale ordskiftet var
frontane steile. Til frist mottok Kunnskapsdepartementet eit rekordhøgt tal
høyringssvar (3656). Som Aftenposten har omtalt (lenke,
krev abonnement) sende PBL ein mal til nærare 2000 private barnehagar og bad
dei protestere mot endringane, samt vidaresende den same malen til foreldre.
Leiaren i Utdanningskomiteen på Stortinget (R) kalla det eit skitent spel.
At ein privat interesseorganisasjon
kjempar for sine interesser, er sjølvsagt. Det er jobben deira. Å gå ut til
medlemmane sine på denne måten er kanskje ikkje ein god bruk av
høyringsinstituttet, men er neppe langt utanfor spelereglane. Omfattande bruk
av ein protestmal blant dei private høyringssvara fargar derimot påstanden om
«unison» motstand mot forslaget.
Utbredt malbruk blant offentlege organ
No syner gjennomgangen til Utdanningsnytt (lenke)
det som lenge har vore ein dårleg skjult løyndom i kommunane: Det var omfattande
bruk av ein protestmal også blant offentlege organ. Dette fell i ein annan
kategori enn tilsvarande frå private aktørar. I staden for ein reell politisk
debatt om korleis ein best legg lov- og regelverk til rette for heile Barnehage-Noreg, stammar altså høyringsuttalen til ei lang rekke kommunar frå
ein slett skriven og ferdig formulert tekst som berre ser halve sektoren.
Eg har sjølv lese høyringssvara til dei 20
største kommunane, samt administrative vurderingar og mindretalsforslag. I 16
av dei har administrasjonen vore open for forslaget om å kunne redusere talet
også på private plassar. I alle stemte fleirtalet imot. Unntaket var den eine
raudgrøne kommunen av dei 20. Her henta mindretalet formuleringane sin frå
malen. (For ordens skuld: Eg skreiv delar av saksframlegget i ein av
kommunane.)
Nokre stikkprøvar i mindre kommunar synar
det same. Om ein tek med mindretalsforslag og vedtak der enkelte ord er skifta
ut frå setningar i malen, er omfanget klart større enn kva Utdanningsnytt legg
til grunn. Det er også tydelege spor etter klipp og lim som ikkje stammar frå den
omtalte malen.
Politisk debatt og fagadministrative
vurderingar er lagt bort og i stor grad erstatta av ferdige formular. Dette er
ikkje forbode, men omfanget er uvanleg og interessant. I fleire døme har ein sett
så blindt til formularet at ein har utelate viktige punkt der administrasjonen
støtta dei private barnehagane mot endringsforslag. Påfallande er også fråværet
av omsyn til dei kommunale barnehagane og deira vilkår.
***
Slik går dagane i Barnehage-Noreg. Dei
vaksne kranglar medan alle barnehagane får stadig dårlegare utgangspunkt for
sitt arbeid. I tillegg til den økonomiske og den demografiske utviklinga slit
begge sider av sektoren no også med andre store utfordringar. Særleg
urovekkjande er låge søkjartal til både utdanning og stillingar, samt høgt sjukefråvær
og ein sterk auke i barn som treng ekstra støtte.
Nær sagt ingen tener på dagens situasjon:
ikkje dei private barnehagane, ikkje dei kommunale barnehagane, ikkje dei
tilsette og aller minst barna. Da treng heile Barnehage-Noreg at nokre vaksne frå
begge politiske sider kan sjå heilskapen og ikkje berre ei side av sektoren. Det
krev at ein set seg ned saman, set seg inn i saka og set barna sine behov først.
To lyspunkt til slutt. Ærast den som ærast
bør: Høyringsuttalane til Oslo og Lillestrøm kommune har gode forsvar for
privat sjølvstyre, også kva gjeld kapasitetsomsyn. I staden for skråsikre
påstandar frå fiks ferdige formular er det viktige argument som ein kan ta
konkret stilling til. Ros også til debatten i Politisk kvarter 1.
februar. Den var forrykande, rett på sak og tidvis det sjeldnaste av alt: forsonande.
